عشق غریبه ها

کتاب «عشق غریبه ها» یک بازگویی غیرداستانی و تقریبا مستند از سفر شش دانشجوی مسلمان ایرانی است. این 6 محصّل در سال ۱۸۱۵ توسط ولیعهد ایران، عباس میرزا، به انگلستان فرستاده شدند تا درباره فناوری، صنعت، مکان های آموزش عالی و آداب معاشرت انگلیسی و به طور کلی علوم جديد بیشتر بیاموزند. به این امید که چنین دانشی بتواند به ایران کمک کند و در جغرافیای سیاسی قرن نوزدهم، به ویژه در برابر امپراتوری روسیه، این کشور را سرپا نگه دارد.

نایل گرین نویسنده کتاب عشق غریبه ها، استاد تاریخ دانشگاه UCLA است. او این کتاب را در سال ۲۰۱۵ منتشر کرد، اما برای نوشتن آن، چیزی حدود ۹ سال وقت صرف تحقیقات گسترده و جمع آوری منابع کرده بود. گرین با قاطعیت و مهارت یک کارآگاه، سرگذشت آن دانشجویان ایرانی را در طی سال های ۱۸۱۱ تا ۱۸۲۰ دنبال کرد. او در این تحقیقات از دفتر خاطرات میرزا صالح، که ماجرای چهار سال اقامت در لندن را در آن نوشته است، به عنوان راهنمای اصلی خود بهره برده است. این اثر یکی از نادرترین کتاب ها در مورد ارتباط خاورمیانه و غرب است.

کتاب عشق غریبه ها داستان شش دانشجوی ایرانی را روایت می کند که در سال ۱۸۱۵ به همراهی کاپیتان «جوزف دارسی» وارد لندن شدند. آنها مأموریت داشتند تا بر علوم مدرن نو ظهور اروپا تسلط یابند. در حقیقت آن ها اولین گروه دانشجویان ایرانی (و نخستین مسلمانان خاورمیانه ای) بودند که برای تحصیل به انگلستان رفتند.

ماموریت میرزا صالح آشنایی با زبان انگلیسی و ترجمه بود، میرزا رضا برای آشنایی با توپخانه و فنون نظامی، میرزا جعفر برای یادگیری شیمی، حاجی بابا برای فراگیری پزشکی و جراحی، میرزا جعفر حسینی برای تحصیل مهندسی و محمد علی قفل ساز برای آموختن آهنگری و فلزکاری آمده بودند. محمد علی قفل ساز از نخستین شرقیانی بود که کار با موتور بخار را آموخت.

این کتاب ماجرای چهار سال زندگی پر فراز و نشیب این شش دانشجو در لندن است، از سرگردانی پس از رها شدن توسط دارسی گرفته تا جذب شدن در جامعه غربی. گرین در کتاب عشق غریبه ها داستان جستجوی آنها برای عشق و یادگیری در انگلستان در دوره جین آستین را روایت می کند. او در کتابش به وضوح نشان می دهد که چگونه این مهاجران مسلمان سازگاری با فرهنگ غربی را یاد گرفتند و چطور توانستند بر دانش مدرن مسلط شوند. او همچنین سرخوردگی شش مرد جوان در خارج از کشور را پس از رویارویی دگرگون کننده با یک جامعه مسیحی در تقابل با ایران اسلامی را به تصویر می کشد.

رویکرد نایل گرین در این کتاب نه شرق شناسانه و نه پسا استعماری است. گرین در کتاب عشق غریبه ها تصویر رایج از بریتانیای زمان جین آستین را به چالش می کشد و آن را از نگاه مسلمانانی می بیند که چه در سطح خرد و چه کلان فقط ناظر و ستاینده پیشرفت بریتانیا نیستند، بلکه در سیر شکل گیری آن حضور و حتی مشارکت دارند.

نایل گرین در این کتاب از خاطرات میرزا صالح استفاده کرده است که یک منبع معتبر دست اول برای تحقیق و ارجاع می باشد. این خاطرات همچون یک ماشین زمان کاغذی خواننده را به درون ذهن یک ایرانی دویست سال پیش می برد تا سفرش را به غرب پا به پای او تجربه کند و ببیند. مطالعه این کتاب نه فقط شناخت تازه ای از انگلستان دوره جین آستین به خواننده اش از هر ملیتی ارائه می کند، بلکه برای مخاطب ایرانی امروز از جهت دیگری نیز خواندنی است.

گرین در یادداشت پایانی در مورد روش شناسی و اهداف کتابش اینطور توضیح می دهد که این یک تاریخ خرد است و در آن «تحلیل و استدلال […] در روایت آمیخته شده است». در واقع، نایل گرین در نوشتن این کتاب، تخصص فوق العاده خود را در زمینه تصوف، هند، ایران، جهان اسلام و همچنین تاریخ چاپ خط عربی، تاریخ معماری و محلی به نمایش می گذارد. او از دانش خود برای باز آفرینی جهان اجتماعی، فکری و فرهنگی که میرزا صالح در آن اقامت داشت استفاده کرده و در نهایت شاهکاری غیر قابل انکار آفریده است.

نایل گرین تعداد بسیار زیادی کتاب نوشته است، همچنین او چندین اثر پژوهشی نیز به چاپ رسانده. جدید ترین کتاب او «عشق غریبه ها: آنچه شش دانشجوی مسلمان در لندن جین آستین آموختند»، توسط نشریه نقد کتاب نیویورک تایمز به عنوان کتاب منتخب ویراستاران انتخاب شد.

کتاب قبلی او «اسلام بمبئی: اقتصاد مذهبی غرب اقیانوس هند» هم جایزه آلبرت هورانی انجمن مطالعات خاورمیانه و هم جایزه Ananda K. Coomaraswamy از انجمن مطالعات آسیایی را دریافت کرد. او به مدت هشت سال به عنوان مدیر مؤسس برنامه UCLA در آسیای مرکزی و همچنین به عنوان سردبیر و مشاور در بخش های مختلف، از جمله مجله بین المللی مطالعات خاورمیانه خدمت کرد.

از میان انبوه کتاب های این نویسنده برجسته و اسلام شناس مطرح، تنها کتاب «عشق غریبه ها» به زبان فارسی ترجمه شده است. ترجمه این کتاب توسط مترجم نام آشنا و پرکار ایرانی آقای امیر مهدی حقیقت انجام و در نشر چشمه به چاپ رسیده است. از جمله دیگر کتاب های ترجمه شده توسط ایشان می توان کتاب های «کلارا و خورشید» نوشتۀ کازوئو ایشی گورو، «سوکورو تازاکی بی رنگ و سال های زیارتش» نوشتۀ هاروکی موراکامی، «مترجم درد ها» نوشتۀ جومپا لاهیری و کتاب «خواب خوب بهشت» نوشتۀ سام شپرد را نام برد.

در بخش هایی از کتاب عشق غریبه ها می خوانیم:

از بسیاری جهات پدیده های بدیعی در انگلستان ظهور کرده بود. به دلیل بهسازی جاده ها و تردد فزایندۀ درشکه ها، سال های دوره نیابت سلطنت شاهد ساخت و رونق هتل های پیشرفته و مهمان پذیر های ویژه در سراسر کشور بود. میرزا صالح و میرزا جعفر برخی از این هتل ها و مهمانپذیر ها را در سفر هاشان دیده بودند. شاید حتی یک شب در هتل شیک و راحت کلیفتون، که در ۱۸۱۱ در بریستول باز شده بود، خوابیده باشند. از خاطرات روزانۀ آنها می دانیم که اقامت در «استار این» مجلل آکسفورد را تجربه کرده بودند. بی تردید در طول سفر های شان غذا های گوناگونی را هم آزمودند. میرزا صالح در ادامۀ مطالعاتش در خصوص عادات غذایی انگلیسی ها، با مشاهده شباهت های آن به حلواجات و شیرینی های ایرانی، از کلوچه پزی و قنادی هایی نوشت که به گفتۀ او، مردان انگلیسی هنگام احساس خستگی به آنها سر می زدند. در این فروشگاه ها انواع و اقسام شیرینی های شکری و میوه ای عرضه می شد. ولی شاید این مردان خسته انگلیسی را دیدن زنان جوانی سرحال ‏می آورد که کار کردن شان در آن جا توجه میرزاصالح را هم جلب کرده بود.

 

این سفر درس های مهمی در بر داشت، از جمله ارتباط غیر منتظرۀ دين با صنعتی شدن؛ مشتری اصلی کارخانۀ همپتون گی، مثل دیگر کارخانه های کاغذسازی در ناحیۀ آکسفورد، انتشارات دانشگاه آکسفورد بود. اشتهای بسیار زیاد دانشگاه برای کاغذ سفید چاپ، به آسیاب های دیگر روستاهای حومۀ شهر جانی تازه بخشیده بود؛ در اینشام، سندفورد آن تیمز، و ولورکات دستگاه های مشابهی زیر نظر رقبای ونبلز، یعنی برادران سوان اداره می شدند. انگیزۀ پشت صنعتی سازی دانش، اما تقاضای گسترده برای کتاب مقدس بود که انجمن بریتانیایی و خارجی کتاب مقدس (تاسیس ۱۸۰۴) و انجمن ادعیه و مواعظ (تاسیس ۱۸۱۲) تبلیغ می کردند. در نخستین دهه های قرن نوزدهم، کم و بیش نیمی از همه کتاب های مقدس، ادعیه و نیایش های مسیحی در انگلستان، در آکسفورد چاپ می شدند. در ۱۸۲۰ انتشارات کتاب مقدس دانشگاه سالی ۷۵۰ هزار انجیل چاپ می کرد. بیش تر انجیل های آکسفورد در خدمت نسل تازه مبلغان مسیحی (میسیونر ها) قرار می گرفتند.