شیاطین (جن زدگان)

روحیه پرسشگری و به چالش کشیدن زندگی توسط فئودور داستایفسکی از ابتدایی‌ترین آثارش دیده می‌شود اما در رمان های بزرگش (هم کمی و هم کیفی!) به حد اعلای خود می‌رسد. داستایفسکی در خلال همین رمان ها که از «جنایت و مکافات» و «ابله» شروع می‌شود و با «برادران کارامازوف» به اتمام می‌رسد، به مرور به راه‌حلی برای چگونه زندگی کردن می‌رسد. رمان شیاطین در سال 1872، قبل از رمان «جوان خام» 1875 نوشته شده است. این رمان بر خلاف رمان جنایت و مکافات که تعداد شخصیت‌های کم و متن به نسبت راحتی دارد، دارای شخصیت‌های متعدد، موثر و متنی با ساختار نوشتاری پیچیده‌ای است.

اصلی‌ترین شخصیت کتاب شیاطین (جن زدگان)، “ستاوروگین” (شیطان بزرگ) نام دارد و هسته‌ی اصلی داستان و بقیه شخصیت های اصلی (به صورت نمادین، شیاطین کوچک) حول مرکزیتِ این شخصیت می‌چرخد. ستاوروگین به صورت ضمنی و غیر ضمنی تا پایانِ تراژدیک رمان، به عنوان شیطانِ انسانی معرفی می‌شود؛ شیطانی نه از جنس فرشتگان و خدایان؛ بلکه شیطانی بسیار انسانی. در جای جای این رمان به هیچ وجه نمی‌توان هیچکدام از شخصیت‌های چند وجهی این رمان را سیاه یا سفید دانست. حتی زمانی که قتل می‌کنند یا جانی را می‌بخشند؛ زیرا که ممکن است قتلی در راستای جبر یا عدالت بوده باشد و برعکس، بخششی از روی تمسخر و حیله‌گری.

شاید بتوان گفت در رمان شیاطین (جن زدگان) بسیاری از شخصیت‌های داستان نمادی از یک گونه مکتب فکری معاصر داستایفسکی بوده‌اند که داستایفسکی، با تاکید بر تعصب‌اش بر روح روسیه و اهل آن، تک تک این مکتب های فکری (شخصیت‌های داستان، شیاطین کوچک) را به مرور مردود و محکوم به شکست می‌داند. مکتب های فکری مانند رادیکالیسم، نهیلیسم و توتالیتاریسم. داستایفسکی در طول زندگی پربار خود رمان های بسیار زیادی نوشته است که برای فهم چگونگیِ روند به چالش کشیدن ارزش های زندگی توسط نویسنده، خواندن تک تک این آثار مفید است؛ مخصوصاً کتاب های «همزاد»، «یادداشت های زیرزمینی»، «خاطرات خانه مردگان» و «قمارباز».

ترجمه کتاب شیاطین (جن زدگان) مستقیماً از متن روسی توسط مترجم نام‌آشنا و کارکشته آثار روسی، سروش حبیبی و در انتشارات نیلوفر به چاپ رسیده است. سروش حبیبی بسیاری از آثار داستایفسکی مانند ابله، قمارباز، همزاد و … را ترجمه و در انتشارات مختلف به چاپ رسانده است.

در بخش‌هایی از کتاب می‌خوانیم:

«اینها انگاری افکار و سلیقه‌هاشان را با خاک‌انداز از کوچه جمع می‌کنند.)) آن ها همه افکارشان را از آنچه در جزوه‌های تبلیغاتی نوشته شده بود گرد می‌آوردند و آماده بودند که به شنیدن نخستین شایعه از جانب محافل پیشرو پایتخت، و به توصیه رفقای بالا، آن قسمت از اعتقاداتشان را که لازم بود دور بریزند.»

«اما نه به این منظور . همه از ترس خودکشی کرده‌اند، نه به قصد کشتن ترس. هرکس که برای کشتن ترس خودکشی کند فوراً خدا می‌شود.»

«یعنی به اصطلاح هر چه بدتر بهتر! می‌فهمم، می‌فهمم، واوارا پترونا، این هم مثل مذهب است. انسان هرچه سیاه روزتر باشد، یا قومی هر قدر زیر پا افتاده‌تر و بینواتر باشند، امید اجر اخروی و رویای بهشت در دلشان ریشه‌دار تر است …»