خنده

کتاب «خنده» نوشته شده توسط فیلسوف فرانسوی و برنده جایزه نوبل ادبیات هنری برگسون، مجموعه ای از سه مقاله است که اولین بار در سال ۱۹۰۱ منتشر شد. این کتاب در ابتدا و در سال ۱۹۰۰ در قالب سه مقالۀ جداگانه در مجله «نقد پاریس» منتشر شد و یک سال بعد به صورت یک کتاب کامل در اختیار خوانندگان قرار گرفت.

این مقالات به زبان فرانسوی نوشته شده اند و عنوان اصلی آن ها «Le Rire» و با عنوان کامل «خنده، جستار در معنی امور خنده آور» می باشد. بعدها یکبار در سال های ۱۹۲۴ و یکبار دیگر در سال ۱۹۵۴ این کتاب توسط مجله انتشارات دانشگاه فرانسه و به مناسبت صدمین سالگرد تولد برگسون تجدید چاپ شد.

برگسون در این مقاله ها به طور عمیق به موضوع خنده، کمیک و منبع آن پرداخته است. همچنین از نظر بسیاری منتقدان، این مقاله ها لحظه ای انتقالی و محوری در کل فلسفه برگسون است. برگسون در مقدمه ای که در سال ۱۹۰۱ منتشر شد، اما در سال ۱۹۲۴ حذف شد، توضیح می دهد که قصد داشته از طریق این سه مقاله، خنده و به ویژه خنده های ناشی از کمیک را بررسی کرده و دسته های اصلی موقعیت های کمیک را شناسایی کند، تا از دل آن، قوانین خندیدن را تدوین نماید. او همچنین در ویرایش دوم کتابش فهرستی از آثار و مطالعات در مورد خنده و کمیک را اضافه کرد.

آن چه که کتاب خنده را مهم و از دیگر مقالات مشابه متمایز می کند در این است که روش برگسون در تدوین این کتاب کاملاً جدید است. زیرا به جای تحلیل تأثیرات کمیک، به تعیین روند کمیک پرداخته است. روش او با نتایج روش های دیگر منافاتی ندارد، اما از نظر علمی دقیق تر است.

با وجود اینکه بيش از يک قرن از انتشار کتاب خنده می گذرد، این اثر به علت بررسی های دقيق و درك عميق از خنده و كمدی، کماکان یکی از مهمترین منابع نظری طنز است که پژوهشگران، علاقه مندان و کسانی که در رشته های مرتبط با طنز و كمدی فعالیت دارند از آن استفاده می کنند.

خنده یعنی چه؟ هانری برگسون کار خود را در کتاب خنده با این سوال ساده آغاز می کند. هدف وی تجزیه و تحلیل چیز هایی است که ما را می خنداند تا دریابد این فرآیند چرا و چگونه صورت می گیرد. برگسون حوزه تحلیل خود را در سه تیتر خلاصه می کند:

1. خنده لزوماً انسانی است: ما به مردم یا به کارهایی که آنها انجام می دهند می خندیم.
2. خنده کاملاً ذهنی است: برای اینکه بتوانید بخندید نیاز به نگرشی مستقل دارید.
3. خنده یک کارکرد اجتماعی دارد: برای درک خنده باید آن را در محیط طبیعی خود که جامعه است بررسی کرد و مهمتر از همه باید فایده آن را تعیین کنیم.

این ایده راهنمای همه تحقیقات برگسون بود. این نویسنده در کتابش، برخلاف اغلب روانشناسان و بویژه زیگموند فرويد (كه شوخی را با ناخودآگاه مربوط می داند) به تحليل روان شناختی از خنده دست نزده، بلکه بر كاركرد اجتماعی خنده تاكيد کرده است كه سود همگانی و اصلاح عموم را به دنبال دارد.

هانری برگسون جزو اولین فیلسوفانی است که مستقیما درباره فلسفه ذهن و آگاهی و شناخت به صورت جدی سخن گفته است. این فیلسوف و دانشمند از جمله نوابغی است که با وجود داشتن ذهنی پویا و همه جانبه، مورد غفلت جامعه علمی قرار گرفته است. از مهمترین دلایل این غفلت، نثر بسیار ادبی و تا حدی ابهام بر انگیز او در تالیفاتش می باشد. از طرفی به خاطر افکار خلاف عادت و تاحدودی غیر متمرکز برگسون، عده ای او را شاعر و یا حتی عارف می دانند.

در کتاب جاه طلبانۀ خنده، برگسون به تبیین ایده هایی از نشانه شناسی، منطق رسمی و معناشناسی دست زده که همگی از نگاه فلسفی خاص او سرچشمه می گیرد. او زمانی دست به نوشتن این کتاب زد كه مى خواست براى رفع خستگى از كار مداوم چند ساله، ذهن خود را به چيزى مشغول كند و از مطالعات فلسفى فراغتى داشته باشد.

برگسون در تالیف كتاب خنده، مطالعات بسيار عميق و دقيقی داشته و همچنین از مطالعات نظريات فلاسفه و روانشناس هاى ديگر، چه قديمی و چه معاصر با دوران خودش بهره برده است. همچنین این فیلسوف اندیشمند از جمله افراد تاثیر گذار بر اندیشه ها و نوشته های فیلسوفان و نویسندگان بسیار معروفی چون مارسل پروست، چارلز پگی، ژاک شوالیه و بوردو بوده است.

هانری برگسون (۱۹۴۱_۱۸۵۹)، فیلسوف فرانسوی است که در پاریس متولد شد. از میان آثار او، چهار اثر اصلی عبارتند از « مقاله درباره داده های فوری آگاهی»، « ماده و حافظه»، « تکامل خلاق» و «مذهب». برگسون در سال ۱۹۱۴ به عضویت آکادمی فرانسه انتخاب شد و در سال ۱۹۲۷ جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرد. از دیگر افتخارات این فیلسوف می توان به دکترای افتخاری از دانشگاه آکسفورد، عضویت آکادمی هنر و علوم آمریکا، دریافت صلیب بزرگ لژیون افتخار و دکترای افتخاری دانشگاه ملی خودمختار مکزیک (۱۹۲۴) اشاره کرد.

مهستی بحرینی علاوه بر ترجمۀ کتاب خنده، کارنامه پرباری در زمینه ترجمۀ آثار داستانی و فلسفی دارد، از جمله اعترافات اثر ژان ژاک روسو، مائده های زمینی و مائده های تازه اثر آندره پل گیوم ژید، عصیانگر اثر آلبر کامو و هستی و نیستی اثر ژان پل سارتر.

در بخش هایی از کتاب خنده می خوانیم:

معنی خنده چیست؟ چه چیزی در کنه امور خنده دار نهفته است؟ ميان شکلک درآوردن یک دلقک، بازی با کلمات، اشتباه گرفتن شخصی با شخص دیگر یا چیزی با چیزی دیگر در نمایش سبک و سرگرم کننده، یا صحنه ای از یک کمدی ناب چه وجه اشتراکی می بینیم؟ از راه چه تقطیری می توانیم عصاره ای بە دست بیاوریم که همیشه یکسان است و انبوهی از فرآورده های گوناگون رایحۀ تند یا عطر لطیف خود را از آن وام می گیرند؟ بزرگ ترین اندیشمندان، از ارسطو تاکنون به این مسئلۀ کوچک پرداخته اند، مسئله ای که هر کوششی را عقیم می گذارد، مجال تعمق نمی دهد، می گریزد، قد علم می کند و تأمل فلسفی را گستاخانه به چالش می طلبد.

 

هنگامی که نوازنده ای نتی را با سازش می نوازد، نت های دیگری خود به خود به گوش می رسند، منتها با طنینی کمتر از نت اول؛ و با پیوند هایی مشخص به آن نت وصل می شوند و پس از افزودن خود بر طنین آن، بیش از پیش بر تأثیرش شدت می بخشند؛ این ها، چنان که در علم فیزیک گفته می شود، همسازهای صورت اصلی اند. آیا امکان ندارد که خیال پردازی کمدی نیز حتی در ابداعات عجیب و غیر عادی خود، پیرو قانونی از همین دست باشد؟

 

با این همه، نکته ای که مایۀ سربلندی بشر است و باید به آن اذعان کرد این است که کمال مطلوب اجتماعی با کمال مطلوب اخلاقی تفاوت اساسی ندارد. از این رو می توانیم بپذیریم که بنا بر قاعده کلی، آنچه مایۀ خندۀ ما می شود معایب دیگران است، اگرچه باید به این گفته بیفزاییم که این معایب به سبب غیر اجتماعی بودنشان خنده آورند نه به سبب غیر اخلاقی بودن. اکنون آنچه باقی می ماند دانستن این مسئله است که چه عیب و نقص هایی می توانند موجب خنده شوند و در چه مواردی آنقدر جدی جلوه گر می شوند که نمی توانیم به آن ها بخندیم.

 

اگر کسی تصمیم بگیرد که دیگر هرگز چیزی جز آنچه می اندیشد نگوید، ناگزیر باید «با همه افراد بشر سر سختانه مخالفت ورزد». این کار لزوما مضحک نیست، جزیی از زندگی است، زندگی بهتر. و چنانکه کس دیگری از روی نرمخویی، خودخواهی یا بی اعتنایی ترجیح بدهد چیزهایی به مردم بگوید که خوشایند شان باشد، این نیز جزء زندگی است؛ و علتی برای خنده وجود ندارد.