تاریخ طبیعی دین

کتاب «تاریخ طبیعی دین» یک‌ اثر فلسفی با مضمون دین پژوهی و معرفت شناسی می باشد؛ که در قالب یک مقاله، توسط نظریه پرداز و فیلسوف برجسته اسکاتلندی دیوید هیوم نگاشته شده است. تاریخ طبیعی دین نخستین بار در سال ۱۷۵۷ منتشر گردید. این مقاله اولین عنوان از یک کار پژوهشی با نام چهار پایان نامه است که در زمینه‌ های تاریخ طبیعی دین، انفعالات نفسانی، تراژدی و درباره معیار استحسانی و ذوقی، نوشته شده است.

کتاب تاریخ طبیعی دین یکی از مهجور مانده ترین آثار هیوم به شمار می رود و به اندازه نوشته های دیگر او شهرت ندارد. حتی خود هیوم در زندگینامه اش اعتراف کرده است که این مقاله در زمان خود او نیز مورد توجه واقع نشده بود. ولی پس از منتشر شدن رساله ای دیگر با عنوان گفت و گوهایی درباره دین طبیعی از هیوم، که موضوع مشابهی با کتاب حاضر داشت، نام این کتاب نیز بر سر زبان ها افتاد و خوانده شد.

به عقیده منتقدان، می توان ادعا کرد که انتشار این دو مقاله، نقطه آغاز تولد رشته فلسفه دین است که امروزه بسیار شناخته شده و با اهمیت می باشد. اگر چه شهرت جهانی این کتاب دیرتر به ایران رسید، اما خیلی زود توسط مترجم توانمند کشورمان حمید عنایت به فارسی برگردانده شده و برای بار نخست در سال ۱۳۴۸ توسط نشر خوارزمی منتشر شد.

کتاب تاریخ طبیعی دین رساله ای به قلم دیوید هیوم است که در آن به تبیین علل، آثار، و چگونگی توسعه تاریخی باور های دینی در میان جوامع پرداخته است. نویسنده هدف از نگارش این اثر را، بررسی دین از منظر طبیعت گرایانه و بدون سوگیری شبهه آمیز، در فضایی علمی و هوشیارانه عنوان کرده است. هیوم در این کتاب اینطور استدلال می کند که اولین دین بشر، نه تنها یکتا پرستی نمی باشد، بلکه شرک‌ بوده است.

این فیلسوف در کتابش ادعا می کند که برخلاف تصور گذشتگان که منشا دین را در آسایش و کامروایی می دانستند، دین ریشه در احساسات، به ویژه امید، ترس، و میل به کنترل آینده دارد. در ادامه او استدلال می کند که توحید برخاسته از رقابت بین ادیان است، زیرا مؤمنان متعصبانه تمایل دارند خدای خود را برتر از تمام خدایان معرفی کنند و آن خدا را آنقدر بزرگ می کنند که همه کمالات را در اختیار داشته باشد. هیوم همچنین در این رساله می گوید گرچه توحید از نظر عقلی بیشتر از شرک خرافی قابل دفاع است، اما در عمل شرک دارای امتیازات فراوانی است.

کتاب تاریخ طبیعی دین شامل پانزده سر فصل با موضوعیت سوالات مهم بنیادین در جهت تبیین عنوان رساله، و یک خود زندگی نامه می باشد که در ابتدای کتاب گنجانده شده است. خود زندگی نامه ای با نام زندگی من که در سال (١٧٧٦) اندكی پیش از مرگ هیوم برای چاپ تازه رساله تاریخ طبیعی دین نگاشته شد و نخستین بار توسط آدام اسمیت، دوست او، منتشر شد.

بخش های ۱ تا ۵ کتاب، درباره ریشه های باستانی دین سخن می گوید. بخش های ۶ تا ۸ کتاب به تبیین چرخه شرک-خداپرستی اختصاص دارد. بخش های ۹ تا ۱۱ کتاب به مقایسه و تقابل شرک و خداپرستی پرداخته است. بخش های ۱۳ تا ۱۵ نیز به بررسی مشکلات دین عامه اختصاص یافته است.

دیوید هیوم رساله تاریخ طبیعی دین را برای کشف منشأ یک پدیده فراگیر انسانی، یعنی دین، نوشت. هدف هیوم به طور کلی، نگاه کردن به دین از منظری فراتر از تاریخ فکری توسعه الهیات در میان جوامع انسانی است. او در این کتاب سعی کرده است تا از برداشت های هر دین در تبیین چگونگی پیدایش همان دین، راهنمایی بگیرد.

هیوم معتقد است در هر پژوهشی درباره دین باید دو سوال اساسی را مطرح کرد. اول اینکه دین چگونه در میان انسان ها پیدا شد(شناخت علت دین) و دوم اینکه دلیل اعتقاد انسان به دینی خاص چیست (شناخت حقیقت دین). او در این رساله، به بررسی مسئله نخست پرداخته است که اتفاقا جنبه علمی نیز دارد. زیرا طبق نظر دانشمندان، برای کشف چگونگی هر پدیده ای، باید از روش های درست تحقق اطلاع داشت و از آن استفاده کرد.

همچنین هیوم بر بی طرفی، عدم سوگیری، واقع بینی و انصاف خود در نگارش این رساله تاکید داشته است؛ که هر دوی این موارد از شرایط یک پژوهش علمی می باشند. هیوم در این رساله باارزش خود برای نخستين بار، بررسی روانشناسانه از پدیده دین را وارد تحقیقات الاهیاتی کرد. این کار او باعث شد بعد ها فیلسوفان و دانشمندان دیگر نیز با الهام گرفتن از او، به بررسی تاثیر عوامل دیگری چون اقتصاد و جامعه‌ شناسی بر دین، بپردازند.

اگرچه این کتاب به موضوعی فلسفی و خاص پرداخته است، اما مطالعه آن برای عموم خوانندگان امکان پذیر بوده و درک و فهمش آسان است. خواندن این اثر به عنوان بخشی از تاریخ فلسفه، مفید و لذت بخش خواهد بود.

دیوید هیوم در ادینبورگ در یک خانواده اشرافی کوچک اسکاتلندی به دنیا آمد. او برخلاف میل خانواده در خانه درس خواند، برای مدت کوتاهی به تجارت پرداخت و پس از دریافت ارث کوچکی به فرانسه سفر کرد. او در آنجا اولین و مهمترین اثر فلسفی خود را به نام «رساله ای در باب طبیعت آدمی» (۱۷۴۰_۱۷۳۹) به پایان رساند که در سه جلد منتشر گردید و تا حد زیادی نادیده گرفته شد.

او همچنین نگارش شش جلد کتاب «تاریخ انگلستان» که از تهاجم روم تا انقلاب شکوهمند (۱۷۶۲_۱۷۵۴) را در بر می‌ گرفت، آغاز کرد؛ اثری که او را در زمان حیاتش به شهرت رساند. او پس از بازنشسته شدن، کتاب «گفتگو هایی درباره دین طبیعی» (۱۷۷۹) را، که بیش از ۲۵ سال روی آن کار می کرد، به پایان رساند.

در اواخر عمر هیوم، کار فلسفی او جدی گرفته شد و مشکلات شکاکانه ای که او مطرح کرده بود توسط فلاسفه دیگر حل شد. از مهمترین آثار این فیلسوف که به فارسی ترجمه شده اند می توان به این عناوین اشاره کرد: «جستاری در باب اصول اخلاق»، «کاوشی در خصوص فهم بشری» و «خودکشی و جاودانگی روح».

ترجمه کتاب تاریخ طبیعی دین به دست حمید عنایت صورت گرفته است که از دیگر ترجمه‌ های ایشان می توان این کتاب ها را نام برد: «عقل در تاریخ» و «خدایگان و بنده» اثر گئورگ‌ ویلهلم‌ فریدریش هگل، «بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق (گفتاری در حکمت کردار)» اثر ایمانوئل کانت و «سیاست» اثر ارسطو.

در بخش هایی از کتاب تاریخ طبیعی دین میخوانیم:

الوهیت دریایی بیکران از برکت و شکوه است. اندیشه های آدمی جویبارهایی باریک اند که نخست از دریا بر می خیزند و بسا این حال در میان همه سرگردانی های خود آرزو دارند که به آن باز گردند و خویشتن را در بیکرانی کمال او گم کنند. و چون راه را بر خود بسته ببینند… در دشت‌ های پیرامون خود بیم و بلا می‌ پراکنند.

 

هر کس که از راه استدلال به هستی نیرویی نادیدنی و هوشیار پی ببرد، می بایست بر اثر ملاحظه نظام شگفت انگیز طبیعی به این آگاهی رسیده باشد و چنین پندارد که گیتی ساخته آن ذات خداوندی است که علت نخستین همه چیز هاست. اما مشرک عامی به جای آن که این اندیشه را بپذیرد، هر بخشی از کیهان را به مقام خدایی می رساند و هر یک از فراورده های آشکار طبیعت را خود خدای حقیقی می شمرد. در آیین او خورشید و ماه و ستارگان همه خدا هستند؛ چشمه‌ ها زیستگاه پریان دریایی اند و درختان زیستگاه همزادان شان. حتی بوزینه ها و سگ ها و گربه ها و دیگر جانداران اغلب به نظر او مقدسند و در دلش حس آزرم دینی بر می‌ انگیزند.

 

می توان گفت بر رغم شیوه جزمی و پر تکلف انواع خرافه، ایمان عامه دینداران در همه روزگاران بیشتر ظاهری است تا باطنی و کمتر به آن پایه از عقیده وایمان استوار، که در امور عادی زندگی حاکم بر ماست می رسد. آدمیان پروای آن را ندارند که حتی در دل خویش به شک خود درباره چنین موضوعاتی اقرار کنند. آنان ایمان بی چون چرا را ثواب می شمارند و کفر باطن را در لباس محکم ترین تاکید ها و سخت ترین تعصب ها نزد خود پنهان می دارند. ولی طبیعت سر سخت تر از کوشش های شان است و روا نمی دارد که روشنایی بی توان و لرزانی که در آن نواحی تاریک [ذهن شان] پدید می آید با تاثیرات شور و تجربه انسان برابری کند.