از اسطوره تا تاریخ

کتاب «از اسطوره تا تاریخ»، مجموعه ای از آثار نوشته شده توسط پژوهشگر و نویسندۀ با سابقه و مطرح ایرانی مهرداد بهار است که توسط اسطوره شناس سرشناس دانشگاهی کشورمان آقای ابوالقاسم اسماعیل پور گردآوری شدند. کتاب پیش رو در واقع سومین جلد از مجموعه سه جلدی «جستار های فرهنگی» استاد بهار است.

مجموعه اول با نام «جستاری چند در فرهنگ» در زمان حیات مهرداد بهار گردآوری شد، مجموعه دوم مستقلاً با نام «ادیان آسیایی» چاپ و منتشر شد و بخش سوم، کتاب حاضر، با نام «از اسطوره تا تاریخ» در سه بخش تنظیم گردیده و آخرین جلد از جستار های فرهنگی دکتر بهار می باشد.

این کتاب ابتدا در سال ۱۳۷۶ و در ۵۷۳ صفحه منتشر شده بود، و بعد از تجدید نظر ها و افزوده های بیشتر در ویرایش دوم، در سال ۱۳۷۷ در ۶۷۵ صفحه توسط نشر چشمه تجدید چاپ گردید.

کتاب از اسطوره تا تاریخ شامل جستارها، سخنرانی ها، مصاحبه ها و نقد هایی است از زنده یاد مهرداد بهار، که در طول سالیان دراز فراهم آمده است. نگارنده و گردآورنده این کتاب ارزشمند، مطالب متنوع آن را از مجلات علمی فرهنگی همچون مجلۀ بنیاد فرهنگ، چیستا، کتاب الفبا، آینده، فرهنگ و زندگی، و دست نوشته های چاپ نشدۀ استاد گرد آورده است.

برخی از مصاحبه ها نیز توسط آقایان بهرام بیضایی، خلد برین، جهانگیر چراغی و ابوالقاسم اسماعیل پور ( گردآورنده کتاب) انجام گرفته و ویراسته شده اند.

از ویژگی های منحصر به فرد این کتاب این است که برخی از مطالب موجود در آن برای نخستین بار است که به چاپ رسیده اند، مانند: مقالۀ «بررسی شیوه تولید آسیایی و تأثیر آن بر تاریخ ایران باستان»، گزارش «اشعار مانوی» و «اسطوره ها، راز و رمز ها و شگفتی های کویر».

در میان مطالب گردآوری شدۀ کتاب، جستار اشکانیان پیش از این در سال ۱۳۵۵ به شکل مستقل به چاپ رسیده بود. همچنین مقالۀ «تخت جمشید» از کتابی به همین نام و همراه با تصاویر رنگی از هنرمند ارجمند آقای نصراله کسراییان، با موافقت ایشان در این کتاب به چاپ رسیده است.

کتاب از اسطوره تا تاریخ به طور خلاصه به سه بخش اصلی تقسیم شده است. جستارها شامل هفت مقاله درباره اساطیر ایرانی و تاریخ ایران باستان. در این بخش از کتاب مقالاتی که توسط مهرداد بهار نوشته و در مجله ها و نشریه های مختلفی چاپ شده بودند و همچنین چند مقاله ای که برای اولین بار در این کتاب گردآوری شده اند را می توان خواند.

هر مبحث از این بخش با توضیحات و ذکر منابع کامل می شود. سخنرانی ها و مصاحبه های استاد بهار درباره اسطوره و تاریخ. در این بخش می توانیم متن سخنرانی ها و مصاحبه های دکتر بهار را به همراه پرسش و پاسخ های انتهای فصل بخوانیم. نقد ها و نظرات استاد بهار درباره برخی از اسطوره های ایرانی. در این بخش، نقد های استاد بر کتاب های زیر در دسترس خوانندگان قرار دارد:

• نقد سوگ سیاوش اثر شاهرخ مسکوب؛ چاپ شده در مجله فرهنگ و زندگی ۱۳۵۱
• نقد افسانه های شاهنامه و مشابه چینی آن ها اثر جهانگیر کویاجی
• نقد آیین ها و افسانه های ایران و چین باستان اثر جهانگیر کویاجی و ترجمه جلیل دوستخواه، منتشر شده در مجله فرهنگ و زندگی ۱۳۵۳
• نقد کتاب تاریخ جهان باستان زیر نظر دیاکونف و کوالف، مجله فرهنگ و زندگی ۱۳۵۰
• نقد تاریخ ماد اثر دیاکونف و ترجمه کریم کشاورز ۱۳۴۶

در نهایت این کتاب با دو نوشته با عنوان های «سفر عیلامی»، که شرح سفر به چند شهر است و «تیشتر، فرشته پرشکوه باران آور» که داستان تیشتر را از اوستا و بندهش آورده است به پایان می رسد.

در کتاب از اسطوره تا تاریخ، مهرداد بهار به تاریخ و اساطیر ایران باستان و تاثیر تمدن های همسایه بویژه تمدن های بین النهرینی و همچنین تمدن سند بر فلات ایران، با نگاهی دقیق و موشکافانه پرداخته است. دکتر بهار از معدود پژوهشگرانی بود که با نگاهی بسیار منصفانه، علمی، به دور از غرض ورزی احساسی و سوگیری به تحقیق پرداخته و تألیف می کرد.

او در این کتاب و سایر کتاب هایش، روشمندی علمی را حفظ کرده و هرگز آلوده افراط نشد. پژوهش های وی، بر مبنای اصول آکادمیک مدرن غربی، همه جا با مدرک و استدلال های منطقی همراه شده است. او در مواقعی که سند و مدرکی هم در دست نبود، فرضیات خود را بر مبنای اصول علمی ارائه کرده است.

مهرداد بهار(۱۳۷۳_۱۳۰۸) اسطوره شناس، ایران شناس، و پژوهشگر معروف ایرانی بود که در تهران به دنیا آمد. از آثار این محقق می توان به «واژه نامه بندهش (۱۳۴۵)، انتشارات بنیاد فرهنگ»، «جمشید شاه (۱۳۴۶)، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، «اساطیر ایران (۱۳۵۲)، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران »، و «جستاری چند در فرهنگ ایران (۱۳۶۳)، انتشارات فکر روز» اشاره کرد.

در بخش هایی از کتاب از اسطوره تا تاریخ می خوانیم:

به گمان من دین آریایی که میان قبایل آریایی نجد ایران، قبل از عصر زردشت شکل گرفته بود، اهوره مزدا را خدای بزرگ می دانست (مانند دین کتیبه های هخامنشی و اوستای جدید) و بر آن بود که اهوره مزدا و دیگر خدایان کنار هم هستند، ولی فاصلۀ اهوره مزدا با بقیه بسیار است. بعد همین عقاید رشد می کند و درگاهان زردشت به صورتی متعالی منعکس می گردد و خدایان دیگر حذف می گردند. درست است آریایی ها عقب افتاده تر از بومیان، به ویژه در بین النهرین بودند، اما به علل زیاد، از جمله به علت جوانی قوم و متبلور نبودن عقاید دینی شان که تازه از عقاید عصر هند و ایرانی تا حدی فرا گذشته بودند و دوآلیسم خیر و شر و بسیاری از عقاید اخلاقی بومی را فرا گرفته بودند _ تمایلات عمومی یکتا پرستانه را راحت تر پذیرفتند و شکل دادند و حتی به آن تعالی بخشیدند.

یکی از اهالی تروا زن منلاس برادر پادشاه بخشی از یونان، آگاممنون را می دزدد، هلن را می دزدد و می برد. یونانی ها به جنگ تروا می روند تا هلن را آزاد کنند. کهن ترین شکل این حماسۀ یونانی که خیلی زیباست واقعاً، کهن ترین شکل این را ما در اساطیر ودایی هند داریم، ماری و اژدهایی هست به اسم آھی. او همین اژدهای ماست. آژی و اژدهای ما در وادها، آهی خوانده می شود. این آهی در کوهی دوردست ساکن است و گاو های شیرده را دزدیده و ایندره خدای جنگاور هر ساله به این کوهستان ها می رود آهی را می کشد و این گاودهای شیرده را آزاد می کند. گاو های شیرده در اینجا نماد ابر های باران آور هستند. در واقع، ایندره این گاو های ماده را که در کوه ها هستند و این ابر های باران زا را آزاد می کند تا ببارند. گاهی از این گاو های ماده به عنوان زنانی که دزدیده شده اند، صحبت هست که ایندره می رود زن ها را آزاد می کند. مضمون همان مضمون داستان ایلیاد هومر است. آن ها می روند زنی را که دزدیده شده، آزاد کنند. این ها هم می روند گاو ها را آزاد کنند. مرد ها هم گاو می شوند. خیلی ناراحت نشوید، آری، در اساطیر، انسان و جانور با هم فرق نمی کنند، با هم یکی هستند، یک واحدند. گاه می تواند به اسم یک جانور، گاه به اسم یک انسان بیاید.